Slavernij als leessleutel voor Trump?

Op 5 augustus overleed Toni Morrison (1931-2019), een Afro-Amerikaanse schrijfster die in 1993 de nobelprijs voor litteratuur ontving. Haar meest bekende boek heet Beloved. Morrison beschrijft er het leven van drie generaties zwarte vrouwen in de USA, beginnend in 1873 in Cincinatti, enkele jaren na de afschaffing van de slavernij.  

De wijze waarop Morrison in dit boek de ervaring van de slavernij schetst doet denken aan hoe Primo Levi de concentratiekamp-ervaring beschrijft in Is dit een mens? Haar objectiverende afstandelijkheid en niet moraliserende of emotionele schrijfstijl maken dat de lezer beetje bij beetje de vervreemdende logica van de slavernij op het spoor komt. Wat mij betreft werpt het een verhelderend licht op de Amerikaanse samenleving.  Meer in het bijzonder helpt het me om sommige recente ontwikkelingen in de USA beter te kunnen plaatsen, net zo goed als sommige duurzame structurele gegevens aangaande de plaats van de afstammelingen van die Afrikaanse slaven in de Amerikaanse samenleving.

Via korte anekdotes, die zij langs haar neus weg lijkt ten beste te geven, beschrijft Morris de vernietigende dynamiek van de slavernij. Mensen worden behandeld als dingen, zonder gevoelens of welk recht op eigenwaarde dan ook. Gezinsleven of liefde wordt niet gegund. Vrouwen kunnen reproduceren en hebben daarom extra waarde. Dat belet niet dat ook zij als minder dan dieren worden behandeld. Niet sómmige blanken zijn medeplichtig. Wel allen. Mannen, vrouwen én kinderen. Ook de relatief verlichte geesten die op menselijke wijze omgaan met hun slaven vinden het vanzelfsprekend dat zwarten minderwaardig zijn aan de raciaal superieure blanken. Dat alles in een samenleving en een cultuur die zich, nota bene, beschouwt als christelijk. In veel kerkelijke organisaties is slavernij gewoon.

Indrukwekkend is ook de meedogenloze en volstrekt willekeurige bestraffing van slaven die weerstand bieden of in opstand komen. En, omgekeerd, de diepe haat van de zwarten naar de blanken toe.

Pas in 1863 werd slavernij officieel verboden in de USA. Het duurde, uiteraard, tot ver in de twintigste eeuw vooraleer de relatieve emancipatie van de gewezen zwarte slaven ook effectief een feit werd. Zo werd de schuldhorigheid pas in 1966 bij wet afgeschaft.

In 2009 verkozen de Amerikanen voor het eerst een president van (deels) Afrikaanse afkomst. Is de verkiezing van Barack Obama een teken dat de eeuwenoude wederzijdse minachting en haat tot het verleden behoort en dat de Afro-Amerikanen hun plaats hebben gevonden in de USA?

De feiten lijken dit tegen te spreken. Ook vandaag maakt een Afro-Amerikaan 5 maal meer kans om in de gevangenis te komen dan een blanke Amerikaan en viermaal meer kans om doodgeschoten te worden door de politie. De bedragen die worden uitgekeerd aan zwarte misbruikslachtoffers liggen beduidend veel lager dan wat blanke slachtoffers ontvangen. Enz.

Zelf ben ik getroffen door de continuïteit tussen het ontluisterende slavernijverleden van de USA en bepaalde aspecten van het optreden van Donald Trump. Denk maar aan de wijze waarop hij flirt met de blanke-suprematie-gedachte of de evidentie waarmee hij sommige Afrikaanse landen langs zijn neus weg omschrijft als shithole landen. Meer dan zomaar uitschuivers, lijken dit eerder nauwelijks verholen handreikingen naar een belangrijk deel van zijn achterban.

In het reine komen met een traumatisch verleden vraagt veel tijd, zowel voor dader als voor slachtoffer. Litteratuur kan daarbij helpen.

Nikolaas Sintobin sj